Er bestaan geen twee identieke exemplaren van een zelfde titel uit de periode vanaf het begin van de boekdrukkunst tot in de 19e eeuw. Nog afgezien van afwijkende bindwijzen en al dan niet ontbrekende of juist extra toegevoegde illustraties, heeft ieder oud boek in beginsel een uniek omslag. Klanten van de boekhandel kochten alleen een boekblok, en gingen vervolgens een deur verder, naar het atelier van een boekbinder, om de aankoop in een omslag naar eigen smaak en beurs te laten inbinden.
Daarom zitten exemplaren van dezelfde titel nu eens in een eenvoudige perkamenten band, dan weer in een rijk bewerkte bruine leren band, en soms in eenvoudige kartonnen omslagen. Kerkboeken moesten jaren en zelfs generaties lang meegaan, en kregen dus degelijke banden, maar populairder werkjes mochten goedkoper zijn, zoals nu vandaag nog met de paperback het geval is. Bezoekers konden de welstand van hun gastheren en -vrouwen aflezen aan de kwaliteit van de boekbanden die het interieur sierden.

Foto: Bijbel, bestempeld met een voorstelling van Atlas en de wereldbol, vervaardigd in de zogenoemde Stadhouderlijke Binderij te ’s-Gravenhage, midden 18e eeuw.

Collectie ZB

Voor de bijzondere boekbanden van de Provinciale Bibliotheek van Zeeland is het bombardement van 1940 funest geweest. Alle toen aanwezige prachtbanden zijn verloren gegaan. Niet per se verbrand, maar wel ten gevolge van de hitte, de roet en de rook, en het daarop volgende bluswater, verschrompeld. Alleen de mooiste banden uit het bruikleen van het (nu Koninklijk) Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen hadden de brand overleefd: zij berustten destijds in het museum dat gespaard bleef. De meeste sierbanden die de collectie nu omvat, zijn pas na de oorlog verworven.

Foto: Catechismus, blindstempeling met vergulde letters VOC M (VOC-kamer Zeeland), waarschijnlijk aan boord van Oost-Indiëvaarders aan de bemanning voorgelezen, eind 17e eeuw.

De huidige collectie in ZB Bibliotheek van Zeeland, inclusief bruiklenen, omvat enkele duizenden historische boekbanden van de 16e tot de 19e eeuw, uit verschillende plaatsen in Nederland en uit het buitenland. Ongeveer 700 stuks zijn als bijzonder fraai nader beschreven. Die omschrijvingen vindt u terug in de catalogus. Van deze 700 zijn er ongeveer 500 in Zeeland, en dan met name te Middelburg vervaardigd.
Uit de 17e eeuw kan de herkomst van slechts weinig bijzondere boekbanden nauwkeurig herleid worden, behalve die van een aantal eenvoudige prijsbanden. De 18e eeuw vormde een hoogtepunt voor de ateliers in heel Nederland en zo ook in de Zeeuwse hoofdstad. Middelburg bezat in de 18e eeuw een aantal gerenommeerde boekbinderijen. Een groot deel van de overgebleven Zeeuwse exemplaren is in de Nationale Bibliotheek (KB) te Den Haag terug te vinden of in universiteitsbibliotheken in binnen- en buitenland. Gelukkig heeft ZB Bibliotheek van Zeeland ook een representatieve collectie Zeeuwse en andere oude boekbanden.

Afzonderlijke binderijen

Hieronder treft u een typering van de verschillende Middelburgse boekbinderijen die in die tijd te onderscheiden zijn. De benamingen en beschrijvingen zijn ontleend aan: het hoofdstuk De achttiende eeuw : hoogtij van fraai Middelburgs bindwerk / Jan Storm van Leeuwen. In: Goud en velijn: Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw. – Middelburg : Zeeuwse Katernen, 1992. Later heeft de auteur uitvoeriger informatie verschaft in: Dutch decorated bookbinding in the eighteenth century / Jan Storm van Leeuwen. – ’t Goy-Houten : HES & De Graaf, 2006 (hierna genaamd: ‘Storm van Leeuwen’).

In de catalogus vindt u bij alle titelbeschrijvingen waaraan exemplaren met historische boekbanden verbonden zijn, een typering terug volgens onderstaande chronologische lijst. De eigennamen van veel boekbinders uit de 18e eeuw zijn niet bekend. De ateliers die gedetermineerd zijn, hebben een fictieve werknaam gekregen. Storm van Leeuwen heeft ze onderscheiden aan de hand van de bestempeling. De jaartallen kunnen alleen bij benadering gegeven worden. Boekbanden zijn zelden gedateerd, en dikwijls bevatten ze boekblokken die veel ouder zijn, en die bijvoorbeeld opnieuw ingebonden werden. Ook de stempels gingen van de ene binderij op de andere over.

De twee ‘Luctorbinderijen’ ontlenen hun naam aan een van de exemplaren in de KB waarop de letters ‘LUCTOR ET EMERGR’ staan, met een foutieve laatste letter R in plaats van een O. Het gaat waarschijnlijk om twee binderijen die stempels van elkaar overgenomen hebben, de zogenaamde Eerste en Tweede Luctor-binderij. Deze boekbanden dateren van ca. 1691 tot 1735. Storm van Leeuwen vermoedt dat de Middelburgse uitgevers en boekhandelaars Bartholomeus de Later, Jean de Clercq en Jan le Roy met deze binderij verbonden waren. Zij waren in ieder geval leveranciers van bindwerk aan het Hof van Zeeland en de Admiraliteit van Zeeland.

Het ‘Halma-groepje’, aanwijsbaar van ca. 1710 tot 1740, is genoemd naar François Halma, de schrijver van Tooneel der Verenigde Nederlanden uit 1725. Deze binderij werkte ook voor het stadsbestuur van Middelburg, en vervaardigde prijsbanden voor de Latijnse School.

De ‘Rosettenrolbinderij’ verzorgde van ca. 1734 tot 1772 bindwerk voor de Latijnse scholen in Middelburg, Veere en Vlissingen, maar ook voor particulieren. Zij maakte wapenschilden in opdracht van families als Schorer-Van de Putte, Van Borssele (van der Hooghe) en Tulleken. Deze familiewapens en andere stempels zijn nog tot 1813 door andere boekbinderijen hergebruikt.

De Zweedse boekbinder en uitgever Suenonius Mandelgreen (17XX-1758) kwam ca. 1736 uit Uppsala naar Middelburg. De aanleiding hiervoor is helaas niet bekend, maar hij is wel met een Nederlandse vrouw getrouwd. Hij woonde en werkte aan de Markt. Hij leverde onder andere aan het stadsbestuur van Veere. Hij stond bekend een van de grootste meesters uit zijn tijd.

De ‘Bladlierbinderij’ was mogelijk verwant aan de Rosettenrolbinderij. Ze verzorgde ook prijsbanden voor Middelburg en Veere. Een bladlier is een ornament van bladeren die als een lier gegroepeerd zijn met een eikel bovenop. Deze boekbinderij is aanwijsbaar van ca. 1745 tot 1764.

De ‘Plevier-binderij’ is genoemd naar de zeer verdraagzame Zeeuwse predikant Johannes Plevier, die de presentexemplaren van zijn werken voor stadhouder Willem V bij deze boekbinderij liet vervaardigen. De binderij was actief van ca. 1750 tot 1765.

De ‘Okkerman-binderij’ functioneerde van ca. 1750 tot 1759. is genoemd naar de Zeeuwse eerste commies (middelbare ambtenaar op de griffie) Hermanus Okkerman, die een exemplaar uit deze boekbinderij bezeten heeft. Dit bevindt zich nu in het Huis van het Boek in Den Haag. Maar ook ZB Bibliotheek van Zeeland bezit exemplaren afkomstig uit deze binderij.

Jan Dane (17XX-1783) was wellicht de directe voortzetter van het bedrijf van Mandelgreen. Hij was getrouwd met de dochter van een Middelburgse drukker. Het is niet bekend waar hij vandaan kwam. Hij was tevens drukker en uitgever. Hij leverde onder andere aan de stadsbesturen van Goes en Veere. In: Een binder van formaat : op zoek naar Jan Dane en de Satisfactie-binderij / Arnold Wiggers. In: Goud en velijn: Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw. – Middelburg : Zeeuwse Katernen, 1992 en in: Gesigneerd J. Dane : de Satisfactie-binder gevonden / Arnold Wiggers. In: De boekenwereld, jaargang 13 (1996) nr. 2 vermoedt de auteur dat Jan Dane verantwoordelijk was voor de hieronder genoemde Satisfactie-binderij. Tevens brengt Wiggers hem in verband met de prijsbanden ‘Venuft en vlyt’ van de Teeken Akademie.

Bij de ‘Satisfactie-binderij’ is de invloed van Mandelgreen te herkennen. Deze heeft een serie zeer luxe boekbanden voor het gedenkboek Historie van de satisfactie [van Goes] / [Laurens Pieter van de Spiegel] uit 1777 vervaardigd. Ze maakte ook prijsbanden voor de Middelburgse Teeken Akademie, de Latijnse school in Middelburg, de Latijnse school in Goes en de Franstalige school in Middelburg. De activiteiten van de binderij zijn aan te wijzen van ca. 1760 tot 1804, maar is misschien over meerdere achtereen volgende ateliers verspreid geweest.

Storm van Leeuwen wijst slechts enkele exemplaren toe aan de ‘Zonnebloem-binderij’. Deze dateerde van ca. 1762 tot 1766. De bestempeling vertoont verwantschap met de andere Middelburgse binderijen uit die periode. Dit bewijst hoe ambachtelijk vervaardigde stempels van de ene aan de andere boekbinderij overgedaan werden.

Evenals andere boekbinderijen verzorgde ook de kwalitatief hoogstaande ‘Bloemenrolbinderij’ presentexemplaren van diverse Zeeuwse uitgaven voor het stadhouderlijk hof in Den Haag. De boekbinderij was werkzaam van ca. 1765 tot 1780, maar heeft weinig exemplaren achtergelaten.

‘Vernuft en vlyt’, de boekbinderij die van 1784 tot 1807 voor de Teeken Akademie werkte, was volgens Wiggers een voortzetting van de binderij van Jan Dane. Op het voorplat staat de vermelding ‘Vernuft en vlyt’, het motto van de instelling, en op het achterplat de datum van de prijsuitreiking. In 1808 werd de productie voor de Teeken Akademie met dezelfde middelen door een andere, ook anoniem gebleven boekbinderij overgenomen.

De ‘Gillisen-binderij’, aanwijsbaar van 1790 tot 1793, stond in relatie tot de uitgever Pieter Gillissen. Hij bood presentexemplaren van door hemzelf uitgegeven boeken aan het stadhouderlijk hof in Den Haag aan. Hij werkte daarbij samen met de directe erfgenaam van Jan Dane.

Boekbinderijen buiten Middelburg hebben, voor zover bekend, enkel prijsbanden vervaardigd. Dit geldt voor Goes, Veere, Vlissingen en Zierikzee. Ook daarvan kan men niet vaststellen dat ze werkelijk ter plekke gemaakt zijn, want de onderwijsinstellingen uit die steden kunnen de banden ook van elders besteld hebben. In Staats-Vlaanderen, op Tholen en op Goeree-Overflakkee waren in het geheel geen boekbinderijen die sierbindwerk verzorgden.

De enige boekbinderij buiten Middelburg die ander bindwerk dan prijsbanden maakte, was die van Thomas Corbelyn in Vlissingen. Deze was als binder actief van 1772 tot 1782, maar zijn geboorte- en sterfjaar zijn onbekend. Hij had stempels van de Rosettenrolbinderij overgenomen. In 1787 maakte hij mee hoe zijn huis en werkplaats tijdens de strijd tussen de prinsgezinden en de patriotten geplunderd werden.

Bijzondere boekbanden

De collectie Prijsbanden maakt onderdeel uit van de grote verzameling Boekbanden. Zie voor exemplaren uit de 19e en 20e eeuw: Industriële boekbanden.