Van de 17e tot de 19e eeuw reikten onderwijsinstellingen fraai versierde boekbanden uit als persoonlijke prijs aan de leerlingen die ze verdienden. Dat waren niet altijd per se de uitmuntendste leerlingen, maar ook kinderen die goed hun best gedaan hadden. De school gaf dan opdracht aan een plaatselijke boekbinder om gerichte exemplaren te vervaardigen. Mogelijk had deze een stapeltje voorgedrukte banden in verschillende maten liggen. De boekblokken werden in leren of perkamenten banden gestoken en van fraaie gouden bestempelingen voorzien.
De opdracht met de naam van de begunstigde leerling en de datum van de overhandiging werd binnenin handmatig op het schutblad geschreven, of als voorgedrukte oorkonde aan de binnenkant van het boek ingeplakt. De leden van het schoolbestuur schreven hun naam daarop. Zo een prijsopdracht geeft heel wat informatie over de school zelf en de ontvang(st)er. Prijsbanden waren tevens bedoeld als statussymbool voor de school.

Onderwijs

Vooral Latijnse Scholen reikten dergelijke prijzen aan hun leerlingen uit. Deze voorlopers van het gymnasium bereidden hun louter mannelijke leerlingen op de universiteit voor. Maar ook stedelijke scholen waar het onderwijs in het Nederlands plaatsvond, praktische opleidingen als tekenacademies, de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, kerkgenootschappen of particuliere Franstalige instituten kenden prijzen toe. Bij de laatste categorieën kwamen niet alleen jongens in aanmerking, maar kregen ook meisjes de kans een kostbaar boek te ontvangen.
De prestigieuze Latijnse Scholen overhandigden hun leerlingen meestal Latijnse of Griekse gedrukte teksten, of eigentijdse boeken over de Klassieke Oudheid, om het even of deze in Duitsland, Frankrijk of België gedrukt waren. De andere instellingen kozen toegankelijker Nederlands- of Franstalige titels met een letterkundige, wetenschappelijke, kunsthistorische of stichtelijke strekking. Zij verwachtten dat die de leerlingen bij hun ontwikkeling van pas zouden komen. Ook hadden hun prijsbanden soms een simpele opdruk zonder het stadwapen.

Foto: Drie perkamenten prijsbanden van de Latijnse School te Middelburg, in verschillende formaten met dezelfde bestempeling, tweede helft 18e eeuw

Foto: Voorgedrukte prijsopdracht van een Nederlandstalige school te Middelburg, uitgereikt aan een meisje in 1806.

Zeeuwse prijzen

Van de sierbanden die bij Zeeuwse boekbinders gebonden en door Zeeuwse onderwijsinstellingen uitgereikt zijn, worden vele thans in de kluis van ZB Bibliotheek van Zeeland bewaard. Een aantal is altijd in Zeeland gebleven, andere zijn later teruggekomen. ZB Bibliotheek van Zeeland heeft na de brand aan het begin van de Tweede Wereldoorlog een groot aantal oude Zeeuwse en andere prijsbanden verworven. Het gaat in totaal om bijna 250 exemplaren, waarvan de oudste in 1685 als prijs uitgereikt is, en de jongste in 1866. Helaas hebben latere bezitters deze persoonlijke vermelding er dikwijls uitgehaald; de band is nog wel als zodanig herkenbaar. De collectie wordt nog steeds aangevuld met nieuw verworven banden.
Ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen heeft de Stichting Vrienden van de Zeeuwse Bibliotheek in 2019 een gift van het ongeveer even oude Familiefonds Hurgronje ontvangen. Met dit bedrag konden alle betrokken prijsbanden bij boekrestaurator Marijn de Valk geconserveerd worden.

Bestempeling per plaats

Op zowel voor- als achterplat werd het stadswapen van de plaats waar de school gevestigd was, in goudstempeling aangebracht. In de loop van de geschiedenis gebruikte een stad ook meerdere stempels, met uiteenlopende versieringen: soms de een na de ander, soms meerdere tegelijkertijd.

Hieronder vindt u een alfabetische opsomming van de verschillende types bestempeling die in de Zeeuwse steden in omloop waren, en die terug te vinden zijn in de collectie van de ZB. De omschrijvingen zijn, tenzij anders vermeld, ontleend aan het repertorium van wapenstelsels in: Prijsboeken op de Latijnse School : een studie naar het verschijnsel prijsuitreiking en prijsboek op de Latijnse scholen in de Noordelijke Nederlanden, ca. 1585-1876 / J. Spoelder. – Amsterdam [etc.] : APA-Holland universiteits pers, 2000 (hierna genaamd: ‘Spoelder’). Niet alle types zijn in de collectie van de ZB vertegenwoordigd. Sommige zijn alleen te vinden in exemplaren in de Nationale Bibliotheek (KB) of op universiteitsbibliotheken in binnen- en buitenland.
In de catalogus vindt u bij alle titels waaraan exemplaren met prijsbanden verbonden zijn, een typering terug volgens onderstaande alfabetische lijst. Verder staat, voor zover bekend, de naam van het onderwijsinstituut vermeld, de naam van de ontvanger, en de datum waarop de uitreiking plaatsvond. Bij sommige onderscheiden types zijn varianten gevonden, die Spoelder in genummerde opmerkingen beschreven heeft.

Typering Zeeuwse prijsbanden

[Goes type 1: het wapenschild gevat in een lauwerkrans met midden boven linten, die ter weerszijden van het wapenschild neerhangen (5,7 x 4,4 cm), door het lager onderwijs tussen 1606 en 1772 uitgereikt.] (in de collectie van ZB niet aanwezig)

Goes type 2: het wapenschild met ter weerszijden een neerhangend lint, in een ovalen kader gevat (6 x 4,9 cm), door de ‘heeren scholarchen’ tussen 1743 en 1777 uitgereikt.

Goes type 3: het wapenschild binnen een omheinde tuin met gesloten hek, omgeven door florale en rocaillemotieven, met een palmet tussen de kroon en het wapen (7,5 x 5,5 cm), door het gymnasium tussen 1777 en 1844 uitgereikt.

Goes type 3 (rijke variant): het wapenschild als hierboven beschreven, maar met nog uitbundiger bestempeling eromheen, door het gymnasium in 1845 uitgereikt.

[Middelburg type 1: het stadswapen in een ovaal met sterk gestileerde lauwerkrans (5 x 3,7 cm), door de Latijnse School vanaf 1622 uitgereikt.] (in de collectie van ZB niet aanwezig)

Middelburg type 2: het stadswapen in een ovaal met sterk gestileerde lauwerkrans, waarbij de burcht en de kantelen smaller zijn dan bij type 1 (4,7 x 3,5 cm), door de Latijnse School tussen 1647 en 1723 uitgereikt. Er zijn ook eenvoudige 18e-eeuwse banden met een glad achterplat en zonder prijs; dit zijn vermoedelijk exemplaren uit de eigen bibliotheek van de Latijnse School

Middelburg type 3: het wapenschild gedekt met een kroon
van fleurons (6,8 x 6 cm) (verwant aan Veere type 1), door de Latijnse School na
1726 uitgereikt, maar ook gebruikt voor niet-educatieve doelen. Het bindwerk
werd verzorgd door het zogenaamde ‘Halma-groepje’. (in de collectie van ZB zijn alleen drie banden zonder inhoud aanwezig)

Middelburg type 3 (opmerking 2): het wapenschild als hierboven beschreven, maar zonder kroon, door Nederlandstalige stedelijke scholen van 1732-1736 uitgereikt.

Middelburg type 4: staande Minerva met schild en lans, een sfinx, een uil en een haan, cupido’s met bazuin en lauwertak, een piëdestal van voluten met een stapeltje boeken en een olielampje, staande op een console met afhangend tapijt, en boven de pluim het met een kroon gedekte en door een cartouche van voluten omgeven stadswapen, toegeschreven aan de ‘Satisfactiebinderij’, het atelier van boekbinder Jan Dane (11,2 x 8 cm), door de Latijnse School tussen 1775 en 1862 uitgereikt.

Middelburg type 4 (rijke variant): de beeltenis van Minerva met nog meer versieringen dan gewoonlijk, deels toegeschreven aan de ‘Rosettenrolbinderij’ en deels aan Jan Dane, door de Latijnse School in 1775 uitgereikt.

Middelburg type 5: het stadswapen binnen een cartouche met voluten, omgeven door een lauwertak en gedragen door twee cupido’s die guirlandes vasthouden, op een boog met een uil en stapeltjes boeken (8,3 x 6,8 cm), door de Latijnse School en soms door Nederlands- of Franstalige stedelijke scholen tussen 1734 en 1866 uitgereikt.

Middelburg type 6: het wapenschild afgebeeld op de borst van een adelaar met uitslaande vleugels, gevat in een gestileerde cirkelvormige lauwerkrans die aan door middel van twee gestrikte linten aan een spijker hangt, met een guirlande aan de onderzijde (8,5 x 6,7 cm), door Nederlands- en Franstalige stedelijke scholen tussen 1779 en 1859 uitgereikt.

Middelburg type ‘stadswapen’, ook wel type 7 genoemd (niet vermeld bij Spoelder): het stadswapen binnen een cartouche met voluten, gedekt met een kroon van fleurons (5,3 x 5,1 cm), door Nederlandstalige stedelijke scholen van 1747-1776 uitgereikt.

Middelburg type ‘adelaar’ (niet vermeld bij Spoelder): het wapenschild afgebeeld op de borst van een adelaar met uitslaande vleugels, gevat in een versiering van rocailles en met een kroon gedekt (7,4 x 6,3 cm), door Nederlandstalige stedelijke scholen uitgereikt.

Middelburg type ‘wapenschild’ (niet vermeld bij Spoelder): door het Armweeshuis tussen 1779 en 1790 uitgereikt.

Middelburg type ‘Vernuft en vlyt’: (kalfs)lederen of marokijnen prijsbanden van de Teeken Akademie uit het atelier van boekbinder Jan Dane in diverse formaten, door dit opleidingsinstituut tussen 1780 en 1851 uitgereikt. Deze bestempeling werd ook gebruikt voor luxe boekbanden die niet als prijsboek bedoeld waren.

[Veere type 1: het stadswapen in een dubbellijns ovaal met een gestileerde lauwerkrans (5,3 x 4,3 cm), door de Latijnse School na 1643 tot 1722 uitgereikt.] (standaardvorm in de collectie van ZB niet aanwezig)

Veere type 1 (opmerking 2): op het voorplat het wapen van de Oranjes, markiezen van Veere (8,5 x 6,8 cm), en op het achterplat het stadswapen als hierboven beschreven in een ovaal met de vermelding ‘preys voor naarstigheid’ en bovenop een kroon, verwant aan Middelburg type 3 (8,2 x 6,5 cm), door de ‘heeren scholarchen’ van 1756-1785 uitgereikt.

Veere type 1 (opmerking 2 andersom): op het voorplat het stadswapen in een ovaal met de vermelding ‘preys voor naarstigheid’ en bovenop een kroon, verwant aan Middelburg type 3, en op het achterplat het wapen de Oranjes, markiezen van Veere, door de schoolcommissie tussen 1780 en 1838 uitgereikt.

Veere type 1 (2 stadswapens): (niet bij Spoelder) het gekroonde stadwapen zowel op het voor- als het achterplat, door de ‘heeren scholarchen’ na de opheffing van het markizaat van 1796-ca. 1815 uitgereikt.

[Vlissingen type 1: op het voorplat de vermelding ‘Gymnasii Flessingani’ en hiertussen een gecentreerd ovalen plaatstempel met voluutvormige bladmotieven, en op het achterplat de vermelding ‘Proemium MDC…’ (letterhoogte 4 cm), door de Latijnse School van 1649-1652 uitgereikt.] (in de collectie van ZB niet aanwezig)

Vlissingen type 2: de fles van het stadswapen, gedekt met een kroon, gevat in een ovaal met parelrand, met als type 2a op het voorplat het wapen van Zeeland in een ovaal met parelrand (5 x 4 cm), door de Latijnse School van 1653-1655 uitgereikt.

Vlissingen type 3: een fles met twee voluutvormige oren en aan de bovenzijde met een kroon gedekt, in een ovalen lijnkader gevat (4,6 x 3,6 cm), door de ‘Schola Flissingana’ tussen 1712 en 1725 uitgereikt

Vlissingen type 4: het stadswapen met op de buik van de fles de afbeelding van een Medusakop, uit het atelier van de ‘Rosettenrolbinderij’ (6,7 x 6 cm), door de Latijnse School van 1755 tot 1764 uitgereikt

Vlissingen type 5: het stadswapen omgeven door een versiering van voluten en rocailles, aan de linker onderzijde doorvlochten met een lauwertak en aan de rechterzijde met een korte olijftak (6 x 4,5 cm), door de Latijnse School en door Nederlandstalige scholen van 1722 tot 1782 uitgereikt.

Vlissingen type 6: het stadswapen omgeven door een versiering van voluten en rocailles, aan de linker onderzijde doorvlochten met een lauwertak en aan de rechterzijde met een lange olijftak (8 x 6,4 cm), door de ‘Schola Flissingana’ van 1756 tot 1782 uitgereikt.

[Zierikzee type 1: het stadswapen (4,5 x 3,5 cm), door de Latijnse School tussen 1592 en 1679 uitgereikt] (in de collectie van ZB niet aanwezig)

[Zierikzee type 2: het stadswapen, met aan de onderzijde
een soort guirlande (7 x 4,3 cm), door de Latijnse School na 1652 uitgereikt.] (in de collectie van ZB niet aanwezig)

Zierikzee type 3: het stadswapen met ter weerszijden van het wapenschild een voluut als schildhouder (5,7 x 5,5 cm), door de Latijnse School tussen 1701 en 1830 uitgereikt.

Prijsbanden in beeld

Naar aanleiding van een tentoonstelling over prijsbanden van de voormalige Latijnse School in Middelburg, gehouden in november 2019, is er een filmpje gemaakt dat de achtergronden van de Zeeuwse prijsbanden belicht.
Filmpje ‘Bekroonde wijsheid’.

Bijzondere boekbanden

De collectie prijsbanden maakt deel uit van de grote verzameling Boekbanden.